Marqué par une image. Research into the status of the (film)image in relation to memory regimes in a post dramatic aesthetic

De laatste decennia is het geheugen meer dan ooit een vooraanstaand onderwerp geworden voor academische research. Vanuit een historische maar ook een algemeen menswetenschappelijke invalshoek kunnen we spreken van een ‘boom’ aan wetenschappelijke publicaties die handelen over het collectieve geheugen en persoonlijke herinneringsprocessen. (Radstone, 2000, p. 1-22). Het beeld speelt een belangrijke rol inzake deze herinneringsprocessen. De mens is ‘marqué par une image’, zouden we kunnen stellen met een citaat uit de film La Jetée (1962) van Chris Marker. Het theater fungeert als een ‘memory machine’ (Carlson, 2001, p. 3) waarbij beelden resoluut een beroep doen op de performativiteit van ons collectief geheugen. Theatrale visuele parameters zoals de lichamelijkheid van de acteurs, de scenografie, de kostuums, ... , hebben een hoog visueel recyclagegehalte dat appelleert aan het herinneringsvermogen van de toeschouwer. (Carlson, 2001, p. 173). Ook foto’s, videobeelden en filmbeelden hebben specifieke thema’s en figuren uit onze verbeelding, of personages uit dramatische teksten zo geconcretiseerd, dat ze als het ware op eigen kracht lijken te zijn verworven. Vage beelden uit de sfeer van de verbeelding of de herinnering zijn op die manier eens en voor altijd vastgelegd en behoren voortaan tot onze beeldcultuur. De overbekende foto uit de Vietnamoorlog, waarop een door napalm getroffen meisje naakt en schreiend over een verlaten weg rent, is een voorbeeld van een fotografisch beeld als concrete visualisering van een ‘historical memory’ (Carlson, 2001, p. 33).

Met het onderzoek naar de impact van het beeld op het individuele en collectieve geheugen neemt ook in filmstudies de ‘memory studies’ een hoge vlucht. Opmerkelijk hierbij is echter dat in deze theorievorming hoofdzakelijk films geanalyseerd worden waarbij de narratieve structuur aangewend wordt om een geheugentrauma te representeren. Auteurs als Paul Grainge (2003) en Vivian Sobchack (1996) analyseren narratieve patronen in wat door Joshua Hirsch bestempeld wordt als ‘posttraumatic cinema’ (Hirsch, 2003). Het zijn narratieve films die het ‘acting out’ en het ‘working through’ (LaCapra, 1994, p. 168-203) van een collectief trauma behandelen. Deze invalshoek, voornamelijk gebaseerd op psychoanalytische en poststructuralistische perspectieven, sluit nochtans een corpus uit van films waarbij de narratie niet het overkoepelende en coördinerende gegeven is. We bemerken een leemte inzake de studie van ‘postdramatische’ films met betrekking tot herinneringsmechanismen; films waarbij de autoriteit van het dramatisch paradigma wordt doorbroken (Lehmann, 2006, p. 27).

In een ‘postdramatische esthetiek’ vormt de narratieve plotstructuur niet langer een overzichtelijk geheel dat geordend is volgens de logische aaneenschakeling van oorzaak en gevolg. Er is sprake van decompositie, juxtapositie en fragmentarisering (Lehmann, 2006, p. 140). Toch betekent dit niet dat de tekst volledig achterwege gelaten wordt. In tegenstelling tot de historische avant-garde (futurisme, dadaïsme, ...) in het begin van de twintigste eeuw betekent de postdramatische esthetiek geen radicale negatie van de klassieke dramatische esthetiek van Aristoteles, maar een verruimingsoperatie. Een voorstelling of film die de pasvorm van het linguïstische paradigma verlaat, creëert naast het woord ruimte voor klank en beeld als autonome betekenisgenererende elementen die niet langer illustratief ondergeschikt zijn aan de narratie. Dit onderzoeksproject wil de status van het beeld onderzoeken binnen een ‘visuele dramaturgie’. (Lehmann 2006, 93)

Hans-Thies Lehmann ontvouwde zijn postdramatische esthetiek binnen het domein van de podiumkunsten. Nochtans ligt de link met filmstudies voor de hand. In film, bijvoorbeeld, was tot de jaren veertig de puur ‘abstracte’, de ‘poëtische’ of de surrealistische film het enige alternatief voor de formele conventies van het op de negentiende-eeuwse roman gebaseerde filmverhaal. Susan Sontag omschrijft deze films als extreme breuken met de formele structuur van het proza. Het ‘verhaal’ en de ‘personages’ worden immers volledig aan de kant gezet in het voordeel van een ‘vrije’ associatie van beelden. (Sontag, 2002, p. 155) Vanaf de artistieke ontwikkelingen van de Franse Nouvelle Vague ziet de Franse poststructuralist Gilles Deleuze een postrepresentatieve esthetiek werkzaam die voorbij de grenzen van de narratie ver-beeldt. Deze esthetiek is verwant aan de postdramatische esthetiek zoals ze door Lehmann omschreven werd. De Deleuziaanse filmtheorie en –taxonomie zoals die uitgewerkt werd in L’image-mouvement (1983) en L’image-temps (1985) vormt binnen het onderzoeksvoorstel dan ook een dankbare brug naar de hedendaagse postdramatische film.

Onderzoeksvragen
In dit project zullen de volgende onderzoeksvragen gesteld worden: 1) Wat is het statuut en de functie van film(beelden) in collectieve en individuele herinneringsprocessen? 2) Wat betekenen deze herinneringsprocessen binnen een postdramatische filmesthetiek? en 3) Welke uiteenlopende herinneringsmechanismen genereert het werk van de cineasten Gustav Deutsch, Aleksandr Sokurov en Chris Marker; hedendaagse cineasten die voor deze postdramatische esthetiek bijzonder representatief zijn?